اگر شما یا یکی از اطرافیانتان دچار تشنج شده‌اید و یا مبتلا به صرع هستید، احتمالاً بیشتر از هر چیز نگران عوارض تشنج به خصوص بر روی مغز و سیستم عصبی خود هستید.
البته که حق هم دارید، از آنجایی که معمولاً تشنج بر اثر یک بیماری ثانویه اتفاق می‌افتد، پس باید عامل ایجاد تشنج را پیگیری کرد و در صورتی که عامل به وجود آورنده این عارضه درمان نشود، نشانه‌های آن ممکن است بدتر یا حتی طولانی‌تر شوند. علاوه بر این تشنج‌های طولانی ممکن است باعث کما و یا حتی مرگ شوند.
تشنج ممکن است با سقوط و از دست دادن کنترل، منجر به آسیب دیدن شخص بیمار شود. به همراه داشتن یک دست‌بند شناسایی برای در جریان گذاشتن فوریت‌های اورژانس در مواقع حمله از اهمیت زیادی برخوردار است.
در مطالب قبلی درباره اینکه تشنج چیست؟ انواع تشنج، تشنج در کودکان و علت و علائم تشنج صحبت کردیم. در ادامه این مطلب با عوارض تشنج با کلینیک تخصصی مغز و اعصاب روزمهر همراه باشید.
اثرات و نشانه‌های تشنج
معمولاً وقتی کسی در اطراف ما دچار تشنج می‌شود، این موضوع کاملاً مشهود است. تشنج ممکن است کوتاه مدت و برای چند ثانیه باشد. اما اگر بلند مدت و طولانی اتفاق بیفتد، باعث ایجاد صدماتی به مغز می‌شود.
نوع نشانه‌های ظاهری تشنج به طور معمول بسته به دلیلی که باعث ایجاد تشنج می‌شود، متغیر است. برخی از ویژگی‌های احتمالی یک تشنج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- توهم
- سفتی کامل بدن
- شکاف در تنفس
- افزایش بزاق دهان
- افزایش ضربان قلب
- لرزیدن ناگهانی کل بدن
- از دست دادن هوشیاری
- اختلال در تمرکز و تفکر
- عدم شناسایی زمان و مکان
- اسپاسم غیر ارادی یا تکان دهنده
- از دست دادن کنترل ادرار یا مدفوع
- گیجی، سردرگمی و یا بیهوشی موقت
- چرخش چشم‌ها به سمت بالا و یا خیرگی
- احساس کرختی یا سوزن سوزن شدن بدن
- عدم هماهنگی در پلک زدن که به شکل چشمک زدن خودش را نشان می‌دهد.
در تشنج غایب که نوعی تشنج مختصر است، شخص تمرکز خود را بر روی فعالیت خود متوقف کرده و به فضا خیره می‌شود و تا پایان شرایط بی‌پاسخ باقی می‌ماند. معمولاً تشنج غایب در کودکان شایع است و اغلب هیچ مشکل طولانی مدتی ایجاد نمی‌کند.
عوارض تشنج در اکثر موارد حدود ۲ تا ۳ دقیقه طول می‌کشد و بدون اقدام درمانی خاصی تشنج خودش خود به خود متوقف می‌شود. تشنج ناشی از تب در کودکان ممکن است چند دقیقه یا حتی یک ساعت ادامه پیدا کند و معمولاً در این شرایط، کودک هوشیاری خود را از دست می‌دهد.
در طول تشنج ممکن است رنگ صورت قرمز یا آبی به نظر برسد و عضلات بدن سفت یا دارای تکان و پرش باشد. در صورتی که تشنج ناشی از تب کمتر از یک ساعت طول بکشد، برای کودک عوارض طولانی مدت و خطری نخواهد داشت؛ همچنین نشانه‌هایی که پس از تشنج بروز می‌کنند، شامل موارد زیر می‌شوند:
- کاهش و یا عدم هوشیاری (هوشیاری)
- تغییرات شناختی (حالت، رفتار و اخلاق)
- گیجی موقت و یا طولانی مدت (هوشیاری و حالت)
- حرکات لرزشی و غیر قابل کنترل قسمت‌های مختلف بدن (بدنی، حالت، هوشیاری)
- ایجاد علائم احساسی و هیجانی مثل خشم، ترس و اضطراب (رفتار و اخلاق، شناختی، حالت)
عوارض تشنج
هر کسی در شرایط خاص می‌تواند دچار تشنج شود. به عنوان مثال تب، کمبود اکسیژن، ضربه به سر یا بیماری می‌تواند باعث ایجاد تشنج شود. کسانی را هم که بیش از یک بار و بدون دلیل خاصی هم تشنج می‌کنند، صرع برایشان تشخیص داده می‌شود.
رخ دادن تشنج و ابتلا به آن، امری غیر قابل کنترل و پیش‌بینی بوده و ممکن است فرد را در معرض آسیب‌های جدی قرار دهد. همچنین کسانی که مبتلا به صرعی که دارای دو یا چند حمله تشنجی غیر قابل تحریک هستند، بیشتر در معرض آسیب ناشی از تشنج قرار می‌گیرند.
کسانی که به تشنج‌هایی مبتلا هستند که منجر به تغییر یا کاهش هوشیاری می‌شوند، مانند تشنج‌های آتونیک یا تشنج‌های تونیک-کلونیک، در معرض بالاترین خطر آسیب قرار دارند.
تشنج در برخی از موقعیت‌ها می‌تواند باعث ایجاد شرایطی خطرناک برای شما یا دیگران شود. به‌عنوان‌مثال، ممکن است در معرض خطرهای زیر باشید:
۱.شکستگی و آسیب به سر و بدن
شکستگی استخوان یکی از عوارض شایع در افراد مبتلا به صرع است. اگر بیمار در حین تشنج ایستاده باشد، ممکن است سقوط کرده و زمین بخورد. در نتیجه احتمال آسیب و شکستگی سر و استخوان‌های بدن وجود دارد.
انقباضات عضلانی تشنج نیز می‌تواند فشار زیادی را بر اسکلت بدن وارد کند. همچنین ممکن است بعضی از داروهای ضد صرع باعث کاهش تراکم توده استخوان شوند.
۲. غرق شدن هنگام تشنج
اگر شخصی موقع شنا یا حمام کردن دچار تشنج شود یا علائم صرع در شما بروز کند، در معرض خطر غرق شدن قرار می‌گیرد.
۳. تصادف و تشنج
اگر فرد بیمار هنگام رانندگی به آن دسته از تشنج‌هایی که هوشیاری فرد را می‌گیرد دچار شود، ممکن است تصادف کند و عوارض جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.
۴. عوارض تشنج در بارداری
تشنج در دوران بارداری خطرهایی را برای مادر و جنین به همراه دارد. بعضی از داروهای درمان تشنج خطر نقص مادرزادی را افزایش می‌دهند. بیشتر زنان مبتلا به تشنج و صرع می‌توانند باردار شده و نوزادان سالم داشته باشند.
تنها لازم است اگر صرع دارید و می‌خواهید باردار شوید، با پزشک خود حتماً مشورت کنید تا در صورت نیاز داروهای شما را تغییر دهد و بارداری شما را تحت نظر داشته باشد.
۵. مشکلات روحی و روانی
در کسانی که مبتلا به تشنج و صرع هستند، احتمال بیشتری وجود دارد که دچار مشکلات روحی باشند. به ویژه افسردگی، اضطراب و افکار و رفتارهای خودکشی. این مشکلات ممکن است به علت شرایط مربوط به وضعیت خود فرد و یا عوارض جانبی داروها باشد.
۶. سوختگی
در میان افراد که مبتلا به صرع هستند یا کسانی که تشنج می‌کنند، بیشتر از سایر مردم عارضه سوختگی اتفاق می‌افتد. بیشتر سوختگی‌های گزارش شده بین مبتلایان به صرع یا تشنج، در حین انجام کارهای روزمره مانند پخت و پز یا اتو اتفاق می‌افتد.
۷. در رفتگی شانه
دررفتگی خلفی شانه یکی از آسیب‌های مربوط به تشنج است، اما به ندرت رخ می‌دهد. اگر کسی که تشنج کرده را در طول حمله بیماری به پهلو برگردانید، ممکن است خطر دررفتگی شانه را کاهش دهید.
۸. آسپیراسیون
آسپیراسیون به عنوان کشش یا در واقع خارج کردن ماده از طریق مکش تعریف می‌شود. هنگامی که غذا، مایع یا مواد دیگر به طور تصادفی وارد ریه‌ها یا مجاری هوایی می‌شوند، آسپیراسیون اتفاق میفتد.
آسپیراسیون به ندرت اتفاق می‌افتد، اما حتی ممکن است در افراد سالم موقع خواب هم رخ دهد. در بعضی موارد، آسپیراسیون می‌تواند منجر به بیماری تنفسی مانند پنومونی آسپیراسیون شود.
وسط عارضه تشنج یا در مرحله فکری، خطر کمی برای بروز آسپیراسیون وجود دارد. اما بعد از تشنج احتمال ورود ترشحات دهانی به مجاری هوایی به طور تصادفی افزایش پیدا می‌کند. توصیه می‌شود برای جلوگیری از این وضعیت، پس از تشنج فرد را به پهلو برگردانید.
در نهایت آسپیراسیون می‌تواند به ذات‌الریه آسپیراسیون منجر شود که عدم عملکرد مکانیسم‌های طبیعی بدن در خارج نگه داشتن غذا و مایعات از ریه‌ها، در نتیجه التهاب، عفونت یا انسداد راه هوایی است.
عوارض تشنج در خواب
یکی دیگر از انواع تشنج، تشنج در خواب است که هم در بزرگسالان و هم کودکان رخ می‌دهد. در واقع کسی را مبتلا به تشنج در خواب می‌دانیم که بیش از ۹۰ درصد تشنج‌هایی که در طول زندگی‌اش رخ می‌دهد، در خواب باشد.
طبق گزارش‌ها ۷.۵ تا ۴۵ درصد از افرادی که صرع دارند، تشنج در خواب را تجربه کرده‌اند. ایجاد صداهای غیر معمول در زمان خواب، فریاد و جیغ کشیدن در زمانی که خواب هستید، گاز گرفتن زبان و رفتارهایی از این قبیل از علائم رایج تشنج در خواب است.
درباره عوارض تشنج در خواب باید گفت، این مشکل می‌تواند به نقاط مختلف مغز آسیب برساند. در بعضی از مواقع تشنج در خواب باعث مرگ فرد نیز می‌شود.
اثرات تشنج بر مغز
در مطالعاتی که درباره اثرات تشنج بر روی مغز انجام شد، سعی شد تا بفهمند که اثرات تشنج بر مغز چیست؟ تاکنون مشخص شده که تشنج اثرات منفی بر روی مغز دارد و احتمالاً باعث از دست رفتن سلول‌های خاصی در مغز می‌شود.
اما هنوز ثابت نشده که در تمام انواع تشنج، این گونه بوده و سلول‌های مغز از بین می‌رود. معمولاً تشخیص آسیب‌های مغزی زمینه‌ای که باعث بروز تشنج می‌شود، از اثرات خود تشنج سخت‌تر است.
معمولاً در تشنج‌های شدید آسیب مغزی وجود دارد، اما در تشنج‌های خفیف، تشخیص این گونه آسیب‌ها دشوار است. امروزه داده‌های علمی نشان می‌دهد که وقوع تشنج‌های مکرر باعث کاهش کیفیت زندگی و عملکردهای شناختی شده و احتمالاً به مغز آسیب می‌رساند.
خطرات تشنج در کودکان
معمولاً دو عامل اصلی ایجاد تشنج در کودکان تب یا اختلال صرع است. هر چند که عوامل دیگری هم می‌تواند باعث این اختلال شود. اگر چه ممکن است تشنج دردناک به نظر برسد، اما در واقع درد ایجاد نمی‌کند. هر چند که ممکن است برای کودکان و اطرافیان ترسناک باشد.
تشنج‌های جزئی که ممکن است در آن کودک یک احساس وحشت ناگهانی و طاقت‌فرسا داشته باشد، ترسناک است. به عنوان مثال، یکی از مشکلات تشنج‌های پیچیده جزئی این است که بیمار هیچ کنترلی روی کارهای خود ندارند.
آنها ممکن است کارهای نامناسب یا عجیب و غریب انجام دهند که باعث ناراحتی اطرافیانشان شوند. همچنین ممکن است کودک موقع تشنج در صورت سقوط به زمین یا ضربه زدن به چیزهای دیگر به خود صدمه بزند. اما خود تشنج معمولاً برای کودک مضر نیست.
متخصصان از اثرات طولانی مدت تشنج بر روی مغز اطلاع دقیقی ندارند. در گذشته، بیشتر دانشمندان تصور می‌کردند که تشنج به مغز آسیب نمی‌رساند و آسیب مغزی در یک فرد را به یک بیماری زمینه‌ای نسبت می‌دادند. اما امروزه در این باره تردیدهایی وجود دارد.
سولومون مُشه، در حال تحقیق در مورد این موضوع بوده و وی می‌گوید: “من فکر نمی‌کنم گفتن این که این تشنج در دراز مدت آسیب می‌زند یا خیر، خوب است یا نه.” “من فکر می‌کنم همه چیز به سوابق پزشکی فردی بستگی دارد.”
مُشه یادآوری می‌کند که مغز کودکان بسیار انعطاف‌پذیر است. آنها شاید کمترین افراد مبتلا به صرع باشند که در اثر تشنج دچار آسیب مغزی می‌شوند.
عوارض تشنج بر بارداری
معمولاً زنانی که قبلاً تشنج داشته‌اند، می‌توانند بارداری سالمی داشته باشند. البته ممکن است گاهی اوقات نقایص مادرزادی مربوط به داروهای خاص رخ دهد.
به طور خاص، اسید والپروئیک که یکی از داروهای احتمالی برای تشنج‌های عمومی است، با نقص شناختی و نقایص لوله عصبی مانند نخاع دوشاخه همراه است.
آکادمی مغز و اعصاب آمریکا به زنان توصیه می‌کند از مصرف والپروئیک اسید به دلیل خطرات زیاد برای نوزاد خودداری کنند.
به دلیل خطر ناقص به دنیا آمدن نوزاد و همچنین به دلیل اینکه بارداری می‌تواند سطح دارو را تغییر دهد، برنامه ریزی کردن قبل از بارداری به ویژه برای زنانی که دچار تشنج شده‌اند، بسیار مهم است.
در بعضی موارد، ممکن است لازم باشد که دوز داروی تشنج را قبل یا حین بارداری تغییر دهید. همچنین ممکن است داروها در موارد نادر تغییر کنند.
عوارض تشنج در صرع
تشنج‌هایی که به دلیل بیماری صرع اتفاق می‌افتد، معمولاٌ طولانی مدت بوده و به شکل یک سلسله از تشنج‌های پشت سر هم خودش را نشان می‌دهد. این نوع از تشنج‌ها به شدت هوشیاری فرد را کاهش داده و گاهی تا 30 دقیقه نیز طول می‌کشد؛
از جمله عوارض تشنج ناشی از بیماری صرع عبارت‌اند از:
- آسیب‌های ناشی از افزایش ناگهانی دمای بدن (هیپترمی)
- ایجاد آسیب‌های جدی و ماندگار به مغز (آسیب به کانون بروز تشنج).
- آسیب رسیدن به قلب (تغییر ریتم قلب، کاهش و یا افزایش ناگهانی ضربان قلب).
- آسیب ناشی از ورود مواد غذایی و یا مایعات به داخل ریه‌ها (آسپیراسیون ریوی) که می‌تواند دائمی و یا موقتی باشد.
عوارض تشنج ناشی از صرع مقاوم به دارو، یکی از خطرناک‌ترین انواع عارضه‌های تشنجی است. در حقیقت این نوع تشنج معمولاٌ در افراد مسن ایجاد شده و گاهی تا یک ساعت نیز ادامه پیدا می‌کند و در 80 درصد افراد مبتلا، باعث مرگ خواهد شد.
همچنین مرگ ناگهانی غیر منتظره در صرع (SUDEP) از بین هر 1000 فرد مبتلا به صرع، تقریباً 1 نفر را درگیر می‌کند.SUDEP پس از کالبدشکافی کامل و گزارش سم‌شناسی تشخیص داده می‌شود.
هنگامی که نمی‌توان علت مرگ فرد مبتلا به صرع را تشخیص داد، SUDEP در نظر گرفته می‌شود. متأسفانه، در بیشتر موارد، SUDEP بدون علامت اتفاق می‌افتد. تشنج‌های تونیک-کلونیک و تشنج‌های شبانه از عوامل خطر بالینی هستند که ممکن است با SUDEP همراه باشند.
همچنین SUDEP در میان مردان و کسانی که به مدت طولانی صرع دارند، معمول است. علاوه بر این، زنان باردار مبتلا به صرع نیز در معرض خطر SUDEP هستند.
اثرات تشنج بر حافظه
هر نوع حملهٔ ناگهانی صرع می‌تواند، چه در طول تشنج و چه بعد از آن روی حافظهٔ شخص تأثیر بگذارد. هر چقدر که تعداد تشنج‌ها بیشتر باشد، ممکن است مشکلات مربوط به حافظه نیز بیشتر رخ دهد.
شخص ممکن است بلافاصله بعد از تشنج در به خاطر سپردن اطلاعات مشکل داشته باشد. گاهی اوقات به این حالت گیجی بعد از حمله گفته می‌شود و معمولاً پس از بهبودی از بین می‌رود. مدت زمانی که طول می‌کشد تا حافظه به حالت عادی برگردد می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد.
به طور کلی، نحوه تأثیر تشنج بر روی حافظه به نوع تشنج بستگی دارد. بعضی افراد تشنج عمومی را تجربه می‌کنند که کل مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
برخی دیگر تشنج‌های کانونی دارند (گاهی اوقات تشنج جزئی یا موضعی نیز نامیده می‌شود) که تنها روی بخشی از مغز اثر می‌گذارد. برخی افراد نیز هر دو تشنج عمومی و تشنج کانونی را با هم دارند.
در کسانی که تشنج کانونی دارند عوارض تشنج به این بستگی دارد که این اتفاق از کدام قسمت مغز آنها شروع شده باشد. مغز دارای دو نیمکره بوده و هر نیمه دارای چهار قسمت به نام لوب است:
- لوب اکسیپیتال
- جداری، تمپورال و پیشانی
شایع‌ترین دلیل مشکلات حافظه در کسانی که مبتلا به صرع، وجود ناهنجاری در لوب‌های تمپورال (گیجگاهی) یا فرونتال (پیشانی) مغز است.
- لوب گیجگاهی چپ: این قسمت برای حافظهٔ کلامی مانند یادگیری اسامی و به خاطر سپردن نکات امتحانی، دارای اهمیت است. در صورتی که تشنج بیمار از این ناحیه شروع شود، ممکن است در به خاطر سپردن کلمات مشکل داشته باشد و وسط جمله در بیان گیر کند.
- لوب گیجگاهی راست: این قسمت برای حافظهٔ بصری مانند به خاطر سپردن چهرهٔ یک فرد یا پیدا کردن راه خود در یک مکان، حائز اهمیت است.
- لوب پیشانی: این قسمت برای حافظهٔ آینده نگر مهم است. تشنج در این ناحیه می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در به خاطر سپردن انجام کارها در آینده شود.
کسی که به صرع لوب گیجگاهی مبتلا است، حتی اگر تشنج او به خوبی کنترل شده باشد نیز ممکن است مشکلاتی در حافظه‌اش داشته باشد. آن به این دلیل است که لوب گیجگاهی مسئول ایجاد خاطرات است.
گاهی ممکن است مشکلات حافظه به دلیل عوارض جانبی داروهای ضد صرع هم رخ دهند. خواب آلودگی یا مشکلات تمرکز می‌توانند بر حافظهٔ کوتاه مدت اثر گذاشته و یادگیری و ذخیرهٔ اطلاعات جدید را دشوارتر کنند.
در صورت مصرف دوزهای بالا یا مصرف بیش از یک نوع داروی ضد صرع، ممکن است احتمال بروز مشکلات حافظه را در بیمار بالا ببرد.
مشکلات روحی و افسردگی
در واقع افسردگی جزء اولین و همچنین آخرین عوارض تشنج است. مشکل افسردگی هم به مسائل روانی فرد مبتلا و هم به برخورد اطرافیان در محیط پیرامون بستگی دارد.
همچنین مصرف داروهای ضد تشنج نیز می‌توانند در ایجاد افسردگی در افراد مؤثر باشد. بهتر است افراد مبتلا، هم‌زمان با درمان و کنترل تشنج، تحت نظر یک روان‌شناس قرار گرفته تا از عوارض روحی تشنج در امان باشند.
